System wartości
W życiu każdego z nas istnieją pewne idee, przedmioty, czy ideały, które nadają mu sens i kierunek. Są to wartości, które wyznaczają cele naszych dążeń i kształtują naszą codzienność, wpływając na relacje z innymi ludźmi oraz na podejmowane przez nas decyzje. Przyjrzymy się bliżej temu, czym są wartości, jakie mają one znaczenie w życiu człowieka i jak wpływają na jego dojrzałość oraz zdrowie psychiczne.
Co to są wartości?
Nasze działania są motywowane przez potrzeby i wartości. Potrzeby, zarówno biologiczne jak i emocjonalne, determinują nasze zachowania w sposób nieuchronny. Brak zaspokojenia tych potrzeb może prowadzić do śmierci lub głębokiego cierpienia. Przykładowo, pozbawienie nas jedzenia, wody czy powietrza zakończy się śmiercią, natomiast brak poczucia własnej wartości, miłości czy celu życia wywołuje ból psychiczny.
Obok potrzeb istnieją również wartości, które nas inspirują. Ludzie często są gotowi zrezygnować z własnych potrzeb na rzecz obrony wartości, tak jak w przypadku oddania życia za przyjaciół czy kraj. Wartości, będące ideami lub przedmiotami o znaczeniu kluczowym w naszym życiu, kierują nami poprzez świadomy wybór, w przeciwieństwie do potrzeb, które wpływają na nas automatycznie.
Wartość można zdefiniować jako ideę lub przedmiot, który człowiek uznaje za ważny w swoim życiu, różniący się od potrzeb, które wpływają na nas niezależnie od woli. Wartości są motorem działania, kształtują nasze relacje z innymi i tworzą hierarchię wpływającą na nasze zachowanie. Jak zauważyli W. Thomas i F. Znaniecki, wartości to potencjalne przedmioty ludzkich dążeń, natomiast Jan Szczepański wskazuje na wartości jako na przedmioty materialne lub idee, które odgrywają ważną rolę w życiu jednostek lub społeczności.
Wartość sama w sobie stanowi cel, nie jest tylko środkiem do osiągnięcia innych celów. Dlatego nie wszystko, co popularnie uznawane jest za wartościowe, takie jest. Pieniądze, na przykład, nie są wartością samą w sobie, lecz środkiem do zaspokajania potrzeb lub realizacji innych wartości, takich jak pomoc innym (są wartością instrumentalną).
Rola wartości w życiu człowieka
Realizacja wartości wiąże się z wolną wolą, odpowiedzialnością i zaangażowaniem. Dają one człowiekowi poczucie sensu życia, motywują do działania, umożliwiają twórcze radzenie sobie w trudnych sytuacjach. Co więcej, wartości pełnią kluczową rolę w procesie dojrzewania i rozwoju osobowości, porządkując egzystencję i integrując doświadczenia życiowe.
Wartości są również wszechobecne w kulturze, kształtując system wartości konkretnego człowieka poprzez proces internalizacji. Autentyczna wartość musi zostać przemyślana, przeżyta i zinternalizowana, by rzeczywiście wpływać na działania człowieka.
Wartości a dojrzałość i zdrowie psychiczne
Zdrowie psychiczne i dojrzałość człowieka są ściśle związane z systemem wartości, który wyznaje. Lęk jest często charakterystyczny dla zaburzeń psychicznych, natomiast wartości stanowią główny motor działania dla człowieka zdrowego. Wartości służą porządkowaniu egzystencji, wskazują kierunek i określają cele, mając znaczący wpływ na proces rozwoju i dojrzewania osobowości.
Wartości takie jak godność, prawda, dobro, życie, sprawiedliwość, pokój, czy rodzina są obecne we wszystkich kulturach, pełniąc uniwersalną rolę w życiu ludzi.
System wartości chrześcijańskich (cytując za prof. Z.Gasiem) to:
Godność osoby, Świętość życia ludzkiego, Centralna rola rodziny opartej na małżeństwie, Wykształcenie, Wolność myśli i słowa, Wolność głoszenia własnych poglądów, Wolność wyznawania religii, Ochrona prawna jednostek i grup, Współpraca, Praca pojmowana jako dobro społeczne, Władza polityczna pojmowana jako służba
Rodzaje wartości wg Ryszarda Jedlińskiego:
Trancendentalne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie);
Uniwersalne (dobro, prawda);
Estetyczne (piękno);
Poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność);
Moralne (bohaterstwo, godność, honor, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność, sprawiedliwość, skromność, szczerość, uczciwość, wierność);
Społeczne (rodzina, demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja); Witalne (siła, zdrowie, życie);
Pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność);
Prestiżowe (kariera, sława, władza, majątek, pieniądze);
Hedonistyczne (radość, seks, zabawa);
Problem zaburzonej hierarchii wartości
Wartości pełnią fundamentalną rolę w życiu każdego człowieka, kształtując jego relacje z innymi, wpływając na decyzje i działania, oraz determinując poczucie sensu i celu egzystencji. Rozumienie i świadome kultywowanie wartości jest kluczowe dla rozwoju osobistego, dojrzałości emocjonalnej i zdrowia psychicznego.
Tematem roli uporządkowanego i logicznego systemu wartości w naszym życiu zajmowało się wielu badaczy. To co wiemy na pewno, to fakt że kiedy wartości instrumentalne zabierają miejsce wartości rzeczywistych, człowiek je wyznający gwarantuje sobie życie w poczuciu ciągłego niespełnienia, niedosytu, nieszczęścia.
Truizmem jest już stwierdzenie, że żyjemy w świecie, gdzie kultura i całą postchrześcijańska cywilizacja promuje fałszywą hierarchię wartości, gdzie miejsce szczytowe zajmują takie pseudowartości jak pieniądze, sława, popularność, przyjemność.
Warto zastanowić się, jakie pytania warto zadać osobie, która uznała pseudowartości – takie jak egoizm, pieniądze, popularność, przyjemność za najważniejsze w swoim życiu, tak by zauważyła, że to gloryfikowanie pseudowartości prowadzi do poczucia nieszczęścia i by zastanowiła się nad rolą realnych wartości w osiąganiu poczucia szczęścia, spełnienia, sensu życia?
Oto kilka przykładów:
- Czy kiedykolwiek zastanawiałeś/aś się, co sprawia, że na koniec dnia czujesz się naprawdę spełniony/a?
- Jak myślisz, dlaczego ludzie często dążą do popularności lub bogactwa? Czy uważasz, że to im wystarcza do szczęścia?
- Czy zauważyłeś/aś kiedyś moment, w którym osiągnięcie którejś z tych wartości’ nie przyniosła Ci oczekiwanego zadowolenia?
- Jakie wartości uważasz za trwałe i niezmienne, niezależnie od zewnętrznych okoliczności?
- Czy uważasz, że szczęście i spełnienie można mierzyć na przykład ilością pieniędzy lub liczbą obserwujących w mediach społecznościowych? Dlaczego tak, lub dlaczego nie?
- Czy możesz wymienić przykłady osób, które uważasz za prawdziwie szczęśliwe? Co, Twoim zdaniem, jest źródłem ich szczęścia?
- Jak myślisz, jakie są długoterminowe konsekwencje dążenia do zdobywania za wszelką cenę pieniędzy, popularności itp.?
- Czy zastanawiałeś/aś się kiedykolwiek, co byś robił/a, gdyby pieniądze i popularność przestały mieć dla Ciebie znaczenie?
- Jakie działania lub decyzje w Twoim życiu sprawiły Ci najwięcej radości i poczucia spełnienia?
- Czy istnieje coś, za co byś był/a gotów/a poświęcić bogactwo lub popularność? Co to jest i dlaczego?
Zadawanie takich pytań może być pierwszym krokiem do głębszej refleksji nad tym, co w życiu jest naprawdę ważne, i może skłonić osobę do przewartościowania swojego systemu wartości na rzecz bardziej autentycznego i spełnionego życia.
Rzeczywisty a deklarowany system wartości
Oczywiście może nam się wydawać, że nasz system wartości jest prawidłowo ukształtowany. Problem dotyczy reszty świata nie nas, my jesteśmy w porządku. W naszym systemie wartości na pierwszym miejscu jest Bóg, honor, ojczyzna, rodzina. Na poziomie deklaratywnym nasz system wartości może wyglądać wręcz idealnie, jednak jak jest naprawdę?
W jaki sposób można zidentyfikować rzeczywistą hierarchię wartości którą praktykujemy, a która przecież może być odmienna od deklarowanej?
Z pomocą może przyjść nam psychologia, a konkretnie fakt iż jesteśmy jednością fizyczno-psychiczną duchową i te sfery wzajemnie na siebie wpływają.
Eksperyment:
Zanim przejdziemy do dalszej części proponuję następujący eksperyment. Proszę wziąć kartkę papieru i zapisać na niej trzy sytuacje (nie dotyczące osobiście nas) które nas ostatnio oburzyły, wywołały silną reakcję emocjonalną.
W opisie powinny pojawić się informacje kiedy to się wydarzyło, kogo dotyczyło, jak wyglądała reakcja innych osób będących świadkami sytuacji oraz emocje które w nas to wywołało.
Teraz można przejść dalej. Zastanówmy się mianowicie jakie normy zostały naruszone w tych sytuacjach.
Wartości, z racji swojej ogólności i abstrakcji, wymagają konkretnej interpretacji w postaci norm – zasad i wytycznych, które pokazują, jak wartości te mogą być wprowadzane w życie. Normy, określające powinności, nakazy i zakazy, mają za zadanie ułatwiać życie w zgodzie z wartościami.
Normy mogą różnić się w zależności od wieku i kontekstu. Na przykład, dla przedszkolaka obowiązkowość może oznaczać sprzątanie zabawek, dla ucznia – systematyczną naukę i wykonywanie obowiązków domowych, a dla dorosłego – punktualność i odpowiedzialność w pracy.
Przekładając to na nasz eksperyment myślowy. Powiedzmy, że oburzyła nas historia, w której ktoś zakatował swojego psa. Naruszoną normą będzie: „Nie wolno dręczyć istot żywych”.
Jaka wartość stoi za tą normą? Życie jako takie? (chyba nie, bo nie o sam fakt odebraniu zwierzęciu życia chodzi, bo przecież jemy mięso, ale o dręczenie zwierzęcia). A więc naruszoną wartością może być dobroć.
Jeżeli coś jest dla nas ważne, to jest ważne na każdym poziomie, nie tylko intelektualnym, a naruszenie tych naprawdę ważnych dla nas wartości wywołuje prawdziwe poruszenie: emocjonalne oburzenie. To nie jest tak, że niektóre wartości są częściej atakowane niż inne.
Dookoła nas, szczególnie w dobie natychmiastowej komunikacji z całym światem, znajdziemy mnóstwo informacji o pogwałceniu różnych wartości. Ale może się okazać, że niektóre z nich po prostu nie są dla nas rzeczywistymi wartościami.
Ktoś na przykład deklaruje, że Bóg jest dla niego najwyższą wartością, ale słysząc o spektaklu odbywającym się w jego mieście, który jest profanacją i szyderą z Przeistoczenia podczas Mszy Świętej, stwierdza, że nie ma o co się oburzać, to tylko przedstawienie teatralne. Oznacza to, że tak naprawdę Bóg nie jest istotną wartością w życiu tego człowieka. Albo że jest to wartość na tyle abstrakcyjna ,że nie ma wpływu na sposób życia i zachowania.
W jaki sposób urealnić swój system wartości?
Oto szereg pytań, które warto sobie zadać, by uporządkować swój system wartości, ale też po to, by pozytywnie wpływać na system wartości ludzi nam bliskich:
- W jaki sposób najważniejsze dla mnie wartości wpływają na moje codzienne decyzje?
- Czy istnieją sytuacje, w których rezygnuję ze swoich wartości (ulegam pokusie ich porzucenia?) Jakie to sytuacje i dlaczego do nich dochodzi? To pytanie pozwala zidentyfikować momenty słabości lub konflikty wartości.
- Jak mogę pogodzić konflikty między różnymi wartościami, które uznaję za ważne?
- Co by się zmieniło w moim życiu, gdyby zniknęła ze świata lub została mi zabrana ta konkretna wartość?
- Jakie są konsekwencje życia w zgodzie (lub niezgodzie) z moimi wartościami?
- Czy moje otoczenie (rodzina, przyjaciele, miejsce pracy) podziela moje wartości, czy jest z nimi w konflikcie? Co mogę zrobić, byśmy nie żyli w konflikcie, czy nieustannym kompromisie?
- W jaki sposób mogę dzielić się moimi wartościami z innymi?
- Jakie działania mogę podjąć, aby lepiej wyrażać moje wartości w życiu codziennym?
Odpowiedzi na te pytania, pomogą lepiej zrozumieć nasz własny system wartości i zidentyfikować kroki niezbędne do życia w większej zgodności z naszymi przekonaniami.
Aby urealnić na przykład Boga w swoim życiu, warto zadać sobie pytanie co by się stało gdyby zniknął nie tylko Bóg ale też system moralny oparty o wiarę w Boga? Czy zmieniłoby to mój sposób funkcjonowania w świecie? Bo jeżeli nie, to trzeba się zastanowić, co naprawdę jest na najwyższym poziomie, najważniejszych wartości, kształtujących moje życie.
Bogna Białecka, psycholog:
www.bonabialecka.pl www.rodzice.co www.zatroskani.pl
Literatura:
A. Cecini, A. Manenti „Psychologia a formacja” – Wydawnictwo WAM, Kraków 2002
V. E. Frankl „Nieuświadomiony Bóg” Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1978
„Człowiek – Wartości – Sens – Studia psychologii egzystencji” red. K. Popielski, redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996